मानसिक आरोग्य हा आरोग्याचा अविभाज्य आणि आवश्यक घटक आहे. 

जागतिक आरोग्य संघटनेचे संविधान सांगते की "आरोग्य उत्तम असणे म्हणजे एखादी व्यक्ती केवळ निरोगी आणि सबल असणे नव्हे तर व्यक्ती शारीरिक, मानसिक आणि सामाजिक दृष्ट्या सुधृड असणे होय." 

म्हणजेच व्यक्ती शारीरिक स्वास्थ , मानसिक स्वास्थ आणि सामाजिक स्वास्थ सुदृढ असणे व त्या व्यक्तीमध्ये खाली दिलेल्या गोष्टी हाताळण्याची क्षमता असणे.

• जीवनातील गुंतागुंत यशस्वीरित्या हाताळणे,
• परिपूर्ण नातेसंबंध विकसित करणे,
• बदलाशी जुळवून घेणे,
• सुदृढ राहण्यासाठी योग्य प्रकारच्या यंत्रणांचा (Coping mechanisms) वापर करणे.
• स्वतःच्या क्षमता ओळखणे,
• स्वतःच्या सर्व गरजा पूर्ण करता येणे आणि
• विविध प्रकारची परिस्थिती हाताळण्यास मदत करतील अशी कौशल्ये विकसित करणे.

युवा मानसिक आरोग्य

जागतिक आरोग्य संघटनेने दिलेली माहिती

• मानसिक स्वास्थ्याच्या केसेस पैकी निम्म्या केसेस वयाच्या 14 व्या वर्षापासून आणि तीन-चतुर्थांश केसेस विशीच्याच्या मध्यापर्यंत सुरू होतात परंतु बहुतेकवेळा असे रुग्ण लक्षात येत नाहीत आणि त्यांच्यावर उपचार केला जात नाही.

• जागतिक स्तरावर, नैराश्य हे किशोरवयीन मुलांमधील आजार आणि अपंगत्वाचे एक प्रमुख कारण आहे.
• 15-19 वर्षे वयोगटातील मुलांच्या मृत्यूचे तिसरे प्रमुख कारण आत्महत्या हे आहे.
• पौगंडावस्थेतील मानसिक आरोग्याच्या परिस्थितीकडे लक्ष न देण्याचे परिणाम प्रौढत्वापर्यंत वाढतात, शारीरिक आणि मानसिक आरोग्य दोन्ही बिघडवतात आणि प्रौढ म्हणून पूर्ण जीवन जगण्याच्या संधी मर्यादित करतात.

नुकत्याच झालेल्या नॅशनल मेंटल हेल्थ सर्व्हे ऑफ इंडिया (2018) नुसार, 18-29 वयोगटातील मानसिक विकारांचे सध्याचे प्रमाण (current prevalence) 7.39 टक्के (तंबाखू वापरामुळे होणारे आजार वगळता) आणि आजीवन व्याप्ती (lifetime prevalence) 9.54 टक्के असल्याचा अंदाज व्यक्त केला आहे. 13-17 वयोगटातील मानसिक विकारांचे प्रमाण (व्यसनाधारित आजार वगळता) 7.3 टक्के आहे.

बहुतेक तरुण लोक निरोगी आहेत असे मानले जाते परंतु जागतिक आरोग्य संघटनेच्या माहिती नुसार; दरवर्षी, 10 ते 24 वर्षे वयोगटातील 2.6 दशलक्ष तरुण मरण पावतात. अनेक तरुण वर्तनाशी निगडीत आजारांनी ग्रस्त आहे, ज्यामुळे त्यांची वाढ आणि विकास करण्याची क्षमता यामध्ये अडथळा निर्माण होतो. जवळजवळ दोन तृतीयांश अकाली मृत्यू आणि प्रौढांमध्ये एकूण आजारांचा एक तृतीयांश भाग त्यांच्या तारुण्यात निर्माण झालेली परिस्थिती किंवा वर्तन ह्याच्याशी संबंधित आहे (उदा . तंबाखूचा वापर, शारीरिक निष्क्रियता, धोकादायक लैंगिक वर्तन, दुखापत, हिंसा आणि इतर). विकासाच्या या टप्प्यावर केलेल्या वर्तनाचा परिणाम, तरुणांच्या आरोग्याची तत्कालीन स्थिती तसेच पुढच्या आयुष्यामध्ये एखादा मोठा आजार होण्याची संभावना ह्यावर होतो.

मानसिक आरोग्यावर परिणाम करणारे घटक:

तुमच्या आयुष्यात, जर तुम्हाला मानसिक आरोग्य समस्येचा सामना करावा लागला, तर तुमची विचारसरणी, मनःस्थिती आणि वागणूक यात बदल होऊ शकतो. जैवमनोसामाजिक (biopsychosocial) मॉडेलनुसार मानसिक आरोग्याचा विचार करताना तीन प्रमुख घटकांचा विचार होतो:

1. जैविक घटक : अनुवंशिक घटक, शारीरिक आजार, जैवरासायनिक, रासायनिक असंतुलन. बौद्धिक किंवा शारीरिक अपंगत्व
2. मानसशास्त्रीय घटक : बालपणीचे अनुभव, स्वभाव, परिस्थितीला तोंड देण्याचे कौशल्य; व्यक्तिमत्व घटक जसे दृष्टीकोन, पूर्वग्रह, आत्मसन्मान, लवचिकता; व्यक्तीवर परिणाम करणारे जीवनातील प्रसंग (उदा. अपघात, आजारपण, नुकसान, शोषण (abuse), गुंडगिरी, हिंसा), जीवन कौशल्ये
3. सामाजिक घटक: कुटुंब, समवयस्क, शिक्षक, समाज, सोशल मीडिया, लिंग, धर्म, संस्कृती, सामाजिक व आर्थिक स्थिती, गरिबी, जीवनशैली इत्यादींचा प्रभाव

चांगले मानसिक आरोग्य म्हणजे केवळ मानसिक आजार नसणे असे नाही.चांगले मानसिक आरोग्य म्हणजे अशी स्थिती ज्यामध्ये एखाद्या व्यक्तीची सर्व बाजूंनी भरभराट होऊ शकते व ती व्यक्ती जीवनाचा पूर्ण आनंद घेऊ शकते.

प्रत्येकजण आयुष्यात वाईट काळ अनुभवत असतो. नकारात्मक अनुभवांना सामोरे जाण्याची क्षमता ही प्रत्येक व्यक्तिमध्ये वेगवेगळी असते आणि बर्याच अंशी ही क्षमता, लोक त्यांच्या जीवनाचा आनंद घेतात की नाही हे निर्धारित करते.

तरुणांच्या मानसिक आरोग्यावर परिणाम करणारे काही घटक खालीलप्रमाणे आहेत:

1. स्व-प्रतिमा- आपण स्वत:चे मूल्य काय समजतो व आपली स्व-प्रतिमा किती सकारात्मक आहे ह्यावर आपली स्व-प्रतिमा ठरते. सकारात्मक स्व-प्रतिमा असलेले लोक सामान्यतः सकारात्मक दृष्टीकोन ठेवतात आणि बहुतेक वेळा स्वतःवर समाधानी असतात.
2. प्रेमात न्हाऊन निघणे- ज्या मुलांना त्यांच्या पालकांकडून आणि इतरांकडून प्रेम, विश्वासार्हता मिळते आणि आपल्याला स्वीकारल्याची भावना त्यांच्या मनात तयार होते त्यांची स्व-प्रतिमा चांगली असण्याची शक्यता जास्त असते. अशा मुलांना आरामदायक, सुरक्षित आणि निश्चिंत वाटण्याची अधिक शक्यता असते आणि ते इतरांशी संवाद साधण्यास आणि सकारात्मक संबंध विकसित करण्यास अधिक सक्षम असतात.
3. आत्मविश्वास- तरुणांना त्यांच्या स्वतःमधील वेगळे गुण शोधण्यासाठी प्रोत्साहित केले गेले पाहिजे. आव्हानांना सामोरे जाण्याचा आणि जोखीम स्विकारण्याचा आत्मविश्वास त्यांच्या मध्ये असला पाहिजे. स्वत: मध्ये आत्मविश्वास असणारे तरुण सकारात्मक दृष्टिकोन बाळगतात आणि आनंदी आणि उत्पादक जीवन जगतात.
4. कौटुंबिक ताटातुट किंवा मृत्यू- घटस्फोट, पालक विभक्त होणे, पालक किंवा भावंड गमावणे हे अत्यंत वेदनादायक असते. या घटनांमुळे घडलेल्या बदलांना सामोरे जाण्यासाठी आणि त्यांच्याशी जुळवून घेण्यासाठीचे मार्ग शोधणे प्रत्येकासाठी, विशेषतः तरुणांसाठी महत्वाचे आहे. चुकीच्या मार्गाने दुख हाताळले गेले तर पुढील आयुष्यावर त्याचा नकारात्मक परिणाम होऊ शकतो. मुलांना दुखाचा सामना करण्यास अडचण येत असेल तर त्यांना व्यावसायिक मदतीची शिफारस केली पाहिजे.
5. त्रासदायक वर्तन- जेव्हा लोक दुःखी असतात, तेव्हा ते एकतर त्यांचे दुख आतमध्ये साठवून ठेवतात किंवा अयोग्य मार्गाने व्यक्त करतात. अपमानजनक भाषा वापरणे, आक्रमक/हिंसक होणे, मालमत्तेचे नुकसान करणे, चोरी करणे, खोटे बोलणे, शाळेत/घरी विनंत्या आणि अपेक्षांचे पालन करण्यास नकार देणे, इतर अनुचित कृती करणे इत्यादी मधून ते दिसून येते. जर असे वर्तन गंभीर आणि सातत्याने होत असेल तर तरुण व्यक्तीला आणि तिच्या कुटुंबाला व्यावसायिक मदतीची आवश्यकता असू शकते.
6. शारीरिक आजार- मादक पदार्थांचा वापर) थेट मेंदूच्या रसायनशास्त्रावर परिणाम करू शकतात आणि त्यामुळे मानसिक आजार होऊ शकतात. अनेकदा कमकुवत शारीरिक आरोग्य हे स्व-प्रतिमा आणि व्यक्तीचे ध्येय साध्य करण्याची क्षमता यावर परिणाम करू शकते, ज्यामुळे अतीव दुःख वाटू शकते किंवा नैराश्ययेऊ शकते. अशा परिस्थितीत, चांगल्या मानसिक आरोग्यासाठी, शारीरिक समस्या आणि त्याचे मानसिक परिणाम या दोन्हीवर उपचार मिळवणे योग्य ठरते.
7. शोषण (abuse)- शोषण (abuse) झालेल्या मुलांचे मानसिक आरोग्य मोठ्या प्रमाणात धोक्यात असते. शोषण (abuse) झालेल्या मुलांना बालपणात आणि प्रौढत्वामध्ये मानसिक विकार किंवा मानसिक आजार होण्याची शक्यता असते. शोषण (abuse) हे शारीरिक, लैंगिक, मानसिक किंवा मौखिक असू शकते. ते नेहमीच स्पष्ट किंवा सहज ओळखले जाईल असे नाही. कुठल्याही स्वरूपातले शोषण सहन केले जाऊ नये. मुलांना शोषणापासून सुरक्षित ठेवणे आणि त्याचे नकारात्मक परिणाम दूर करण्यास मदत करणे आवश्यक आहे. शोषणामुळे मुलाच्या मनात कमी आत्मसन्मान व आत्मविश्वास, नैराश्य, एकटेपणा, संताप इत्यादी भावना निर्माण होऊ शकतात. अशा भावना मुलाला आनंदी जीवन जगण्यात अडथळा ठरू शकतात.

मुलांमध्ये विश्वास आणि सुरक्षिततेची भावना जोपासणे, त्यांची काळजी घेणे हे शोषणातून बाहेर पाडण्यासाठीचे काही मार्ग आहेत. काही मुले ह्यातून स्वतःहून बाहेर पडू शकतात. अशा परिस्थितीत मुलांना आधार देणे महत्वाचे आहे. काहीवेळा त्यांना व्यावसायिक समुपदेशनाची आवश्यकता भासू शकते. जर शोषण लवकर ओळखले गेले, तर मुलाची मानसिक स्थिती निरोगी होण्याची आणि गंभीर मानसिक विकार टाळण्याची शक्यता मोठ्या प्रमाणात वाढते.

‘सातत्यपूर्ण मानसिक आरोग्य पट’ म्हणजे काय? 

मानसिक स्वास्थ्य आणि मानसिक आजार ह्या ‘सातत्यपूर्ण मानसिक आरोग्या’च्या पटावर दोन टोकाला असलेल्या श्रेणी आहेत. एखादी व्यक्ती ‘सातत्यपूर्ण मानसिक आरोग्या’च्या पटावर कुठल्या बिंदूवर येणार हे त्या व्यक्तीच्या अंतर्गत आणि बाह्य परिस्थितीवर अवलंबून असते. स्थिती बदलली किंवा बिघडली तर त्या बिंदू मध्ये फरक पडतो.

‘सातत्यपूर्ण मानसिक आरोग्या’च्या पटावर वेगळी चिन्हे (मार्कर) आहेत:

सुदृढ बिंदू

जे लोक ह्या बिंदू वर असतात ते सहसा त्यांच्या आयुष्यात समाधानी आणि आनंदी असतात. ते भावनिकदृष्ट्या संतुलित, स्थिर आणि ध्येयाभिमुख असतात.

घातक बिंदू

हा सातत्यपूर्ण मानसिक आरोग्या’च्या पटाचा मध्यबिंदू आहे. जे लोक या बिंदू वर असतात त्यांना काही त्रास असू शकतात तसेच त्यांच्यामध्ये जुळवून घेण्याच्या क्षमतेची कमतरता असू शकते. परंतु दैनंदिन जीवनातील कार्ये पार पाडण्यास अशी माणसे सक्षम असतात.

अस्वस्थता बिंदू

हा सातत्यपूर्ण मानसिक आरोग्या’च्या पटाचा अंत्यबिंदू आहे, आणि नावाप्रमाणेच, या श्रेणी अंतर्गत येणारे लोक तणावाचा सामना करू शकत नाहीत आणि त्यांचे विचार, वर्तन आणि कृतींमध्ये महत्त्वपूर्ण बदल दाखवू शकत नाहीत.