तुम्ही तुमच्या शारीरिक स्वरूपाबद्दल जो विचार करता त्याला तुमची शरीर प्रतिमा म्हणतात. तुम्हाला जेव्हा तुमच्या शरीराबद्दल ताण जाणवत नाही तेव्हा त्याला स्वस्थ शरीर प्रतिमा म्हणतात व जेव्हा तुम्ही तुमच्या शरीराबद्दल नकारात्मक विचार करता तेव्हा त्याला अस्वस्थ शरीर प्रतिमा म्हणतात. आसवस्था शरीर प्रतिमा असली तरी हरकत नाही. त्यातून बाहेर पाडण्याचे मार्ग आहेत. त्याची पहिली पायरी म्हणजे हे कशामुळे होत आहे ते समजून घेणे

‘निरोगी शरीरप्रतिमा ’ आणि ‘आजारी शरीर प्रतिमा’ या शब्दांचा अर्थ काय?

निरोगी शरीरप्रतिमा म्हणजे स्वतःच्या शरीराबद्दल समाधानाची भावना असणे.

• आपण जसे दिसतो त्याबद्दल बहुतेकवेळा आनंद वाटणे.
• स्वतःबदल छान वाटणे.
• आपण कसे दिसतो या आधारे नाही तर आपण कसे आहोत या आधारे स्वतःचे मूल्यमापन करणे.

अपायकारक किंवा नकारात्मक शरीरप्रतिमा म्हणजे आपले शरीर पुरेसे चांगले नाही असे वाटणे.

• आपण खूप लठ्ठ दिसत आहोत असा विचार करणे.
• आपण पुरेसे सुंदर नाही किंवा आपले शरीर पीळदार नाही असे वाटणे.
• तुमचे रूप तुमचे मूल्य निर्धारित करते यावर विश्वास ठेवणे.
• आपल्या शरीराचा आकार बदलण्याचा प्रयत्न करीत राहणे

शरीरप्रतिमा म्हणजे काय?

तुमच्या शरीराविषयी तुम्ही कसा आणि काय विचार करता त्याला तुमची शरीरप्रतिमा असे म्हणतात. तुमच्या मनात तुमच्या शरीराचे जे चित्र असते त्याचा यामध्ये समावेश होतो, त्याचा तुमच्या प्रत्यक्ष रंग रूपाशी संबंध असेलच असे नाही. आपल्या शरीराबद्दल सकारात्मक किंवा आनंदी वाटणे म्हणजे सकारात्मक किंवा निरोगी शरीरप्रतिमा असणे आणि आपण जसे दिसतो त्याचा स्वीकार करणे.

आपण जसे दिसतो त्याबद्दल असमाधान वाटणे म्हणजे नकारात्मक किंवा अस्वस्थ शरीर प्रतिमा असणे. ज्या लोकांना असे वाटते त्यांना आपली शरीरयष्टी किंवा आकार बदलण्याची इच्छा असते. काळाच्या ओघात आपली शरीर प्रतिमा बदलू शकते.

निरोगी शरीरप्रतिमा असणे महत्त्वपूर्ण आहे. जेव्हा आपल्याला आपल्या शरीराबद्दल चांगले वाटते तेव्हा आपला आत्मसन्मान आणि मानसिक आरोग्य चांगल्या स्थितीत राहण्याची तसेच आपण आहार आणि व्यायाम याकडे संतुलित दृष्टिकोनातून बघू लागण्याची शक्यता वाढते.

पौगंडावस्थेतील शरीरप्रतिमेसंदर्भातील चिंता: चिन्हे किंवा लक्षणे आपण आपल्या शरीराबद्दल सजग असणे व आपल्याला एक निरोगी आयुष्य जगावेसे वाटणे ही सामान्य बाब आहे. परंतु आपण आपल्या शरीरावर जास्त लक्ष केंद्रित करत असण्याची काही चिन्हे आहेत. आपण कसे दिसतो याबद्दल आपल्याला चिंता आणि तणाव जाणवत असू शकतो. खालील लक्षणांमधून हा तणाव लक्षात येतो.

• स्वतःच्या शरीरावर टीका करणे - उदाहरणार्थ, मी दिसायला कुरूप आहे असे वाटणे किंवा तसे म्हणणे.

• आपल्या शरीराची सतत इतरांशी तुलना करणे.

• आपल्या रूपामुळे घरातून बाहेर पडण्याची इच्छा न होणे.

• आपल्या शरीराविषयीच्या भावनेमुळे काही गोष्टी करून बघणे किंवा नवीन अनुभव घेणे टाळणे.

• वजन कमी करण्याबद्दल किंवा शरीराच्या विशिष्ट भागाबद्दल जसे की चेहरा किंवा पाय याबद्दल सतत विचार करणे

• आरशात बघून किंवा काढलेले फोटो बघून आपल्या रूपातील त्रुटी शोधण्यात आणि त्या कशा बादलायचा याचा विचार करण्यात बराच वेळ घालवणे.

• अपराधीपणा, लाज किंवा दोषारोप अशा भावना अन्नग्रहणाशी जोडणे.

किशोरवयातील अस्वस्थ शरीरप्रतिमेचे परिणाम

पौगंडावस्थेतील अस्वस्थ शरीर प्रतिमेचा थेट संबंध कमी आत्मसन्मानाशी आहे. यामुळे नकारात्मक मनस्थिती आणि हेलकावे खाणारे मूड निर्माण होऊ शकतात.

ज्या तरुणांना उदास वाटते ते आजूबाजूच्या नकारात्मक गोष्टींवर लक्ष केंद्रीत करत असण्याची अधिक शक्यता असते. तसेच स्वतःचे शरीर आणि ज्याला ते आदर्श शरीर मानतात त्यामध्ये ते नकारात्मक तुलना करत असण्याची शक्यता असते. कमी आत्म-सन्मान आणि कमकुवत शरीरप्रतिमा यामुळे धोकादायकरित्या वजन कमी करणे, खाण्याशी निगडित विकार आणि नैराश्यासारखे मानसिक आजार होण्याची शकयाता वाढते.

मुले, मुली, पुरुष आणि स्त्रिया इ. सर्वांवर नकारात्मक शरीरप्रतिमेचा वेगवेगळ्या प्रकारे परिणाम होऊ शकतो. उदाहरणार्थ, ज्या किशोरवयीन मुलींना त्यांचे शरीर आवडत नाही त्यांना बहुतेक वेळा वजन कमी करून सडपातळ व्हायचे असते. किशोरवयीन मुलगे वजन कमी करू इच्छितात, त्यांना आपण उंच व पीळदार शरीराचे असावे असे वाटते.

नकारात्मक किशोरवयीन शरीरप्रतिमा: जोखीम घटक

काही मुलांना त्यांच्या शरीराबद्दल दुःखी वाटण्याची शक्यता इतरांच्यापेक्षा जास्त असते. पुढील गोष्टींमुळे मुलांमध्ये अनारोग्यकारक शरीरप्रतिमा विकसित होण्याची जास्त शक्यता असते.

• सौंदर्याच्या संकुचित संकल्पनेत बसण्यासाठी कुटुंबिय, मित्र किंवा माध्यमांचा दबाव जाणवणे.

• समवयस्कांपेक्षा किंवा माध्यमांमध्ये दाखवलेल्या 'आदर्श' शरीरापेक्षा शरीराचा आकार किंवा वजन भिन्न असणे.

• परिपूर्णतावादी (perfectionist) असणे

• स्वत:कडे 'बाहेरून' बघणे आणि इतरांना आपण कसे दिसत असू याबद्दल विचार करणे.

• स्वतःशी इतरांशी तुलना करणे.

• कमी आत्म-सन्मान किंवा नैराश्याची लक्षणे जाणवणे

• शरीराच्या विशिष्ट आकारावर भर देणार्‍या एखाद्या खेळाशी, नृत्याशी संबंधित मित्र मैत्रिणी असणे.

• शारीरिक अपंगत्व

सामान्यपणे पौगंडावस्थेतील मुले, विशेषतः पौगंडावस्थेतील मुली आणि स्थूल तरुण मुले यांना त्यांच्या शरीराबद्दल नकारात्मक भावना वाटत असण्याची व त्यांची शरीरप्रतिमा अनारोग्यदायी असण्याची जास्त शक्यता असते.

किशोरवयीन मुली सांगतात की त्यांच्या शरीरप्रतिमेवर समाज माध्यमांचा सर्वात जास्त परिणाम होतो. त्यांचे आरोग्य, आरशात त्या कशा दिसतात यापेक्षा देखील हा परिणाम मोठा असतो. सामाजिक अपेक्षा या त्यांचा आत्मविश्वास आणि अंतःप्रेरणेपेक्षा वरचढ ठरतात. त्यांचे शरीर कसे दिसावे आणि त्यांनी स्वतःच्या शरीरासंदर्भात कसे वागावे याबाबत त्यांच्यावर त्यांच्या मित्रांपेक्षा त्या इनस्टावर ज्यांना फॉलो करतात त्या प्रभावशाली व्यक्तींचा अधिक प्रभाव असतो. एक संशोधन असे सांगते की किशोरवयीन मुलींनी सोशल नेटवर्किंग साइट्सवर घालवलेला वेळ व शरीर प्रतिमेच्या समस्या व खाण्याच्या समस्या यांचा परस्परसंबंध असतो. आपण माध्यमांमधील प्रतिमांशी स्वतःची तुलना करतो असे 88% मुलींचे म्हणणे आहे, त्यापैकि निम्म्या मुली सांगतात की याचा त्यांच्यावर नकारात्मक परिणाम होतो.

Origins of कमी आत्म-सन्मानाची उत्पत्ती

इतरांशी संवाद साधण्याचा आणि ऑनलाइन ओळख जोपासण्याचा एक मार्ग म्हणून किशोरवयीन मुली सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्मचा सर्वात जास्त वापर करतात. आहाराचा संबंध खरेतर आरोग्याशी आहे परंतु काही पदार्थांशी त्या लाज आणि अपराधभावना जोडतात व जे पदार्थ मर्यादित प्रमाणात खाणे शक्य असते ते टाळतात.ज्या मुली स्वतःचे भरपूर फोटो सोशल मीडियावर शेअर करतात व ते फोटो 'सुधारण्यासाठी' ज्या फोटोशॉप वापरतात त्यांच्या मनात त्यांच्या दिसण्याबद्दल खूप नकारात्मक भावना असतात. त्यामुळे त्यांच्या खाण्याच्या पद्धतीवर परिणाम होतो. त्या कमी खातात, काही गोष्टी पूर्णपणे टाळतात किंवा नकारात्मक शरीर प्रतिमेला सामोरे जाण्याच्या प्रक्रीयेत खूप खातात. किशोरवयीन मुलींमध्ये शरीरप्रतिमा आणि आणि आत्मसन्मान या दरम्यानचा संबंध असे सूचित करतो की तुमचे खाणे बदलण्यापेक्षा आत्मविश्वास जोपासल्याने चिंता आणि नैराश्य कमी होते. 

मला माझ्या शरीराबद्दल नकारात्मक भावना का आहे आणि मी त्याबद्दल काय करू शकतो?

माध्यमांमध्ये तुम्ही जे बघता त्याला प्रश्न विचारा.

मूर्तीमंत आकर्षकता समजली जाणारी एखादी प्रतिमा कदाचित माध्यमांमध्ये तुम्हाला सापडेल. तुम्ही किंवा तुमचे मित्र जसे दिसता त्यापेक्षा ती अगदी वेगळी असेल. त्याप्रमाणे दिसण्यासाठी स्वतःमध्ये बदल करण्याचा दबाव तुमच्यावर येऊ शकतो. ती तंत्रज्ञान वापरुन तयार केलेली प्रतिमा असू शकते व प्रत्यक्षात कोणीही त्यासारखे दिसणे अशक्य असू शकते. त्याऐवजी

• तुमच्या व तुमच्या कुटुंबियांच्या शरीरयष्टी मधील साम्य शोधा
• आपले सकारात्मक गुण आणि कौशल्य यावर लक्ष केंद्रित करा.
• आपले शरीर करू शकत असलेल्या सर्व शारीरिक हालचालींचे कौतुक करा!

माध्यमांचा वापर करण्याच्या उपयुक्त सवयी तयार करा

‘परिपूर्ण’ शरीराविषयीचे सूक्ष्मसंदेश माध्यमांवर देण्यात येतात व ते आपल्या मनात चंचुप्रवेश करतात. पुढील गोष्टी करून बघा

• जे माध्यम तुम्हाला स्वतःबद्दल वाईट वाटण्यासाठी प्रवृत्त करत नाही असे माध्यम निवडा.
• जे कार्यक्रम, चॅनेल, साइट्स, शो आणि माणसांची खाती तुम्हाला स्वतःचे दिसणे बदलण्यासाठी प्रवृत्त करतात ते टाळा.
• ‘आदर्श शरीर’ अस्तित्त्वात असल्याचे सूचित करणाऱ्या मध्यम संदेशांकडे दुर्लक्ष करा. असे शरीर नसते!

तुम्हाला आरामदायी वाटणारी तुमची स्वतः ची शैली शोधा.

फॅशन तुम्हाला असे सांगेल की आकर्षक दिसण्यासाठी तुम्ही अमुक अमुक प्रकारे दिसलं पाहिजे. प्रत्यक्ष आयुष्यात मात्र माणसे जेव्हा अस्सल स्वतःसारखी असतात तेव्हा ती अद्वितीय व आकर्षक वाटतात काही टीपा:

• तुम्हाला समाधानकरक वाटतील असे कपडे घाला. स्वतःला आवडेल तसे रहा.
• आपल्यासाठी काय चांगले आहे ते स्वतःच ठरवा.
• तुम्हाला महिलांच्या फॅशनमध्ये रस असल्यास, येथे काही Instagram खाती आहेत जी आपल्याला उपयुक्त वाटतील.
• तुम्हाला पुरुषांच्या फॅशन मध्ये रस असल्यास तुम्हाला ही खाती कदाचित उपयोगी पडतील.

तुमच्यासाठी उपयुक्त असलेले पदार्थ शोधा

अन्नपदार्थातील उष्मांक किंवा कॅलरी यांच्यावर लक्ष केन्द्रित करण्यापेक्षा तुम्हाला कोणता आहार घेतल्यावर बरे वाटते व ऊर्जा मिळते याकडे लक्ष द्या.

• आरोग्यदायी पदार्थ मध्यम प्रमाणात खाण्याचा प्रयत्न करा.
• जे पदार्थ खाल्ल्यावर तुम्हाला थकल्यासारखे किंवा पोट फुगल्यासारखे वाटते ते पदार्थ टाळा.
• सध्या चलतीत असलेली डाएट्स टाळा. शेवटी ते आपल्यावर उलटते !

लक्षात ठेवा प्रेम म्हणजे स्वीकृती देखील.

नाती आपले जीवन आणि आपल्या विचारातील मोठा भाग व्यापू शकतात. परंतु आपल्या आयुष्यातील इतर प्राधान्यक्रम ध्यानात ठेवणे देखील महत्त्वाचे आहे. विशेषतः नाते जेव्हा नकारात्मकतेचा स्त्रोत असते तेव्हा आपल्या स्वास्थ्यासाठी हे आवश्यक आहे.

• लक्षात ठेवा की अर्थपूर्ण नातेसंबंध निर्माण होण्यासाठी वेळ लागतो.
• रंग, रूप, आकार आणि शारीरिक आकर्षण हे रोमँटिक संबंधांमध्ये खूप मोठी भूमिका बजावू शकते, परंतु जर तुम्ही एखाद्या नात्यात असाल आणि तुमचा जोडीदार तुम्ही विशिष्ट प्रकारे दिसावे यासाठी तुमच्यावर दबाव आणत असेल तर त्याचे प्राधान्यक्रम चुकीचे असू शकतील हे ध्यानात ठेवा.
• तुम्ही कोणाच्या प्रेमात असा किंवा नसा, हे ध्यानात ठेवा की तुमचे शारीरिक व मानसिक स्वास्थ्य हे सर्वात महत्त्वाचे आहे.

मित्र आणि कुटुंबीय मदत करू शकतात तसेच दुखवू ही शकतात.

मित्र किंवा कुटुंबिय कदाचित आपल्या शरीराबद्दल आणि रूपाबद्दल आपल्याला काही गोष्टी सांगू शकतात. आपल्या प्रिय लोकांकडे दुर्लक्ष करणे अवघड असते. लक्षात ठेवा:

• आपले दिसणे आपण कोण आहोत हे ठरवत नाही.
•  निरोगी शरीर असणे आपल्या आकारापेक्षा अधिक महत्वाचे आहे.
• तुमच्या जवळचे जे लोक तुम्हाला आत्मविश्वास वाढवण्याची प्रेरणा देतात अशा लोकांसोबत वेळ घालवण्याचा प्रयत्न करा.