पौगंडावस्थेमध्ये शरीर आणि विचारांमध्ये बदल होतो. कुटुंब आणि मित्रांसोबत असलेल्या नात्यामध्ये देखील बदल होतो. 

या काळात अनेकदा कौटुंबिक संबंधांची पुनर्रचना केली जाते. किशोरवयीन मुलांना जास्त स्वातंत्र्य हवे असते आणि पालकांसोबतच्या नात्यात अधिक स्वातंत्र्य आणि अधिक भावनिक अंतर हवे असते. या वयात मित्र मैत्रिणींकडे त्यांचा जास्त कल असतो. यात समान-लिंगी मित्रमैत्रीणी, त्यांचे गट, भिन्न लिंगी मित्र मैत्रिणी आणि त्यांचे गट हे सगळे येते. या वयात होणार्‍या लैंगिक बदलांमुळे त्यांना भावनिक आणि लैंगिक संबंधांमध्ये स्वारस्य निर्माण होते.

स्वतःसोबत बदलणारे नाते

किशोरवयीन वयामध्ये, स्वतःबद्दल एक नवीन समज येते. स्वतःविषयी वाटणाऱ्या संकल्पना यावेळी बदलू शकतात.

1. स्वातंत्र्य –

   स्वातंत्र्य म्हणजे स्वतःचे निर्णय स्वतः घेणे. आपल्या स्वतःच्या विचारावर आधारित निर्णय घेणे. 

   तुम्ही तुमच्या स्वतःच्या समस्यांचे निराकरण करणे शिकण्यास सुरवात केली पाहिजे. किशोरावस्थेत आपली तर्कबुद्धी विकसित होते. यामुळे आपल्यामध्ये नवीन जबाबदाऱ्यांना सामोरे जाण्याची क्षमता निर्माण होते. या वयात आपण भविष्याबद्दल आणि प्रौढ जीवनाबद्दल (उदाहरणार्थ, महाविद्यालयीन शिक्षण किंवा नोकरी आणि विवाह) विचार आणि योजना सुरू करतो.

2. स्वतःची ओळख –

   स्वतःची ओळख म्हणजे स्वतःविषयीची जाणीव. 

   पौगंडावस्थेमध्ये आपल्याला स्वतःची वैयक्तिक ओळख निर्माण करण्याची इच्छा होते. स्वतःच्या शरीराविषयी आपण जास्त विचार करू लागतो. स्वतः अंदाज घेऊन स्वतःचे निर्णय घ्यायला शिकतो. समस्यांना सामोरे जाण्याच्या विविध अंनुभवांमधून आपण स्वतःला काय हवे आहे आणि वेगवेगळ्या परिस्थितींना कसे सामोरे जावे हे शिकतो. पौगंडावस्थेत आपल्या शारिरीक, मानसिक व लैंगिक व्यक्तिमत्त्वाची आपल्याला स्पष्ट ओळख झाली नाही तर स्वतःविषयीची स्पष्ट कल्पना विकसित होण्यात भविष्यात अडचण निर्माण होते.

3. स्वप्रतिष्ठा –

   तुम्हाला तुमच्या स्वतःबद्दल कसे वाटते किंवा मी स्वतःला किती आवडते? या प्रश्नाचे तुम्ही काय उत्तर देता यावरून तुमचा आत्मसन्मान कसा आहे हे समजते. 

   पौगंडावस्थेच्या सुरवातीला, आत्मसन्मान कमी होणे हे काहीसे सामान्य आहे. शरीरातील बदल, नवीन विचार आणि विचार करण्याच्या नवीन पद्धतींमुळे हे घडून येते. आपण कोण आहोत व आपल्याला कोण व्हायचे आहे याबद्दल किशोरवयीन मुले अधिक विचार करतात. आपण कसे वागतो आणि आपण कसे वागले पाहिजे यातील फरक त्यांच्या लक्षात येऊ लागतो. एकदा आपण आपले वागणे आणि गुण याबद्दल विचार करण्यास सुरवात केली की आपण स्वतःकडे अधिक सजगपणे पाहू शकतो. सोशल मीडिया आणि चांगले दिसण्याची गरज वाटल्यामुळे अनेक किशोरवयीन मुले आकर्षक शरीराला महत्त्व देतात. जर आपण शारीरिकदृष्ट्या आकर्षक नाही, अभ्यासात हुशार नाही किंवा मित्रांमध्ये फार लोकप्रिय नाही असे तुम्हाला वाटत असेल किंवा तुमच्या मित्रांकडे असलेले फोन किंवा संगणक अशी उपकरणे तुमच्याकडे नसतील तर आपण पुरेसे चांगले नाही असे तुम्हाला वाटू शकते. आपण कोण आहोत याची अधिक चांगली जाणीव झाल्यामुळे सहसा, किशोरवयीन मुलांचा आत्मसन्मान वाढतो.

समवयस्क व्यक्तींशी असलेल्या संबंधांमध्ये बदल –

सामाजिक प्रगल्भता आणि भावनिक परिपक्वता यांचा जवळचा संबंध आहे. म्हणून, जशी भावनिक परिपक्वता वाढते तसे किशोरवयीन मुलांचे त्यांच्या समवयस्कांशी असलेले संबंध बदलतात. त्यांचे भावनिक स्वास्थ्य हे अधिकाधिक प्रमाणात मित्रांवर अवलंबून राहू लागते.

त्यामुळे पौगंडावस्थेदरम्यान समवयस्क मित्र मैत्रिणींशी अधिक जवळीकीचे नाते निर्माण होते. किशोरवयीन मुलांचा आता त्यांच्या कुटुंबांऐवजी मित्र मैत्रिणींकडे जास्त कल असतो. चिंता आणि उदासीच्या काळात त्यांना मदतीसाठी पहिली आठवण त्यांच्या समवयस्क मित्र- मैत्रिणींची येते. मैत्रीवरचे वाढलेले अवलंबित्व हा आपण स्वतंत्र आहोत हे दाखवण्याचा किशोरवयीन मुलांचा अजून एक मार्ग आहे.

समवयस्क गटाने आपल्याला स्वीकारणे इतके महत्वाचे बनते की किशोरवयीन मुले त्यांच्या मित्रांसारखे होण्यासाठी स्वतःचे बोलणे, कपडे, वर्तन, निवडी बदलू शकतात. समवयस्कांसारखे असलं की त्यांच्यात सुरक्षिततेची भावना निर्माण होते आणि त्यांनी निवडलेल्या गटात त्यांचा स्वीकार होतो. जेव्हा किशोरवयीन मुले आपले मित्र काय करत आहेत हे पाहून त्यांच्या आवडी किंवा वागणुकीत सुधारणा करतात तेव्हा तो मित्रांचा दबाव असतो. हा दबाव सहसा नकारात्मक परिणामांशी संबंधित असतो जसे की शाळेत न जाणे, फॅशनेबल कपडे घालणे किंवा दारू आणि इतर मादक पदार्थांचा वापर करणे. समवयस्कांचा दबाव सकारात्मक प्रभाव देखील टाकू शकतो हे अनेक पालकांच्या ध्यानात येत नाही. वाढलेल्या भावनिक परिपक्वतेमुळे आणि आकलनामुळे किशोरवयीन मुले एकमेकांना सुज्ञ निर्णय घेण्यास प्रोत्साहन देऊ शकतात आणि हानिकारक निवड करण्यापासून एकमेकांना परावृत्त करू शकतात.

तरुणांसाठी त्यांच्या समवयस्क गटामध्ये स्वीकारले जाणे महत्वाचे असल्यामुळे ते त्यांच्या मित्रांसारखे छंद जोपासण्याचा किंवा उपक्रमांमध्ये सहभागी होण्याचा निर्णय घेऊ शकतात. यामुळे त्यांना एकमेकांसोबत अधिक वेळ घालवता येतो आणि सगळ्या मित्रांना सारखाच अनुभव घेता येतो. किशोरवयीन मुले त्यांच्यासारख्याच मुलांच्या गटांकडे आकर्षित होतात. साधारणपणे ज्यांच्याशी त्यांच्या आवडीनिवडी जुळतात , जिथे सांस्कृतिक पार्श्वभूमी आणि जीवनाकडे बघण्याचा दृष्टीकोन सारखा असतो अशा मित्र मैत्रिणींचे एकत्र गट बनतात. परंतु बऱ्याचदा, किशोरवयीन मुलं मुली त्यांच्या स्व-ओळखी सोबत प्रयोग करतात आणि खूप भिन्न आवडी असलेल्या समवयस्क गटांकडेही आकर्षित होतात.

किशोरवयीन समवयस्क गट हे त्यांच्याहून लहान मुलांच्या मित्र मैत्रिणींच्या वर्तुळापेक्षा बरेच वेगळे असतात. उदाहरणार्थ, किशोरवयीन समवयस्क गटांमध्ये घट्ट मैत्री असते. किशोरवयात नातेसंबंध बदलतात त्यामुळे इतकी घट्ट मैत्री होते. किशोरवयात वाढलेली असुरक्षितता आणि भावनिक जवळीकीची गरज यामुळे नात्यांमध्ये अधिक विश्वासाची गरज असते. म्हणून अशा गटांमध्ये वचनबद्धता आणि निष्ठा याला खूप जास्त महत्व असते. यामुळे मित्र मैत्रिणींच्या गटात सामंजस्य वाढते आणि एकमेकांच्या परस्पर सुरक्षेची आणि संरक्षणाची भावना निर्माण होते. उभरत्या आणि पडत्या दोन्ही काळात मैत्रीला जागणारे मित्र मिळाले तर त्यांना अधिक सुरक्षित वाटू लागते आणि त्यांच्यात आत्मविश्वास निर्माण होतो. समान आवडी, दृष्टिकोन, मूल्ये आणि सांस्कृतिक पार्श्वभूमी यामुळेही काही जवळचे मित्र मैत्रिणी तयार होतात. मित्र मैत्रिणी यांची निवड शैक्षणिक आवडींवर देखील आधारित असते. विशेषतः मुलींचा त्यांचा मित्र मैत्रिणींसोबत होणारा जिव्हाळ्याचा संवाद, त्यांना स्वतःविषयीची जाणीव निर्माण करण्यासाठी मदत करतो. मुलांमध्ये मात्र वैयक्तिक गप्पांपेक्षा समान आवडीनिवडी असलेल्या आणि समान गोष्टी करणार्‍या मित्रांचा गट बनतो.

वाढलेली निष्ठा आणि सामंजस्य यामुळे किशोरवयीन समवयस्क गटांत, विशेषत: किशोरवयाच्या प्रारंभिक आणि मधल्या काळात अनेक समस्या निर्माण होऊ शकतात. गँग तयार होऊ शकतात आणि काही मुले त्यातून अपरिहार्यपणे वगळली जातात. अशाप्रकारे नाकारले जाणे, संवेदनशील मुलांसाठी अनेकदा अत्यंत वेदनादायक असते. किशोरवयीन समवयस्क गटांमुळे उद्भवणारी आणखी एक समस्या म्हणजे गुंडगिरी(bullying). जेव्हा गटांमध्ये किंवा गट सदस्यांमध्ये शक्ती आणि अधिकाराच्या प्रमाणात फरक असतो तेव्हा गुंडगिरी होऊ शकते. हा फरक शारीरिक, मानसिक, सामाजिक किंवा आर्थिकही असू शकतो.

पौगंडावस्थेच्या शेवटी शेवटी समवयस्क मुलांचे गट जवळच्या, दुसऱ्या कुटुंबासारखे होऊन जातात. तरुणांना ते मोठ्या प्रमाणात भावनिक आधार देत असतात. जर तरुण कॉलेज किंवा कामामुळे त्यांच्या कुटुंबापासून दूर राहिले तर हे समवयस्क गट आणखी जवळचे होतात.

थोडक्यात, पौगंडावस्थेमध्ये जिवलग मित्र मैत्रिणींची संख्या कमी होते, परंतु नात्यांची गुणवत्ता वाढून ती अधिक विश्वासार्ह व जिव्हाळ्याची बनतात. आत्ताच्या काळात, अत्याधुनिक दळणवळण तंत्रज्ञान, नवीन सृजनशील आणि सामाजिक उपक्रम, नवीन शैक्षणिक अनुभव आणि रोजगारामुळे युवकांचे सोशल नेटवर्क वाढले आहे. त्याने पौगंडावस्थेत जवळच्या नसलेल्या मित्रांची संख्यासुद्धा वाढते आहे.

स्त्री-पुरुष नातेसंबंधांमधील बदल

स्त्री पुरुष संबंध आणि सर्वच लैंगिक संबंध हे माणसांचा लैंगिक कल, अवतीभवतीचे सामाजिक आणि सांस्कृतिक वातावरण आणि अपेक्षा हयानुसार बदलत असतात. सामाजिक आणि सांस्कृतिक अपेक्षा आणि स्त्री पुरुष संबंध किंवा इतर लैंगिक संबंध याबाबतचे ज्ञान आपण निरीक्षण आणि सरावातून मिळवत असतो. लैंगिक आणि आक्रमक इच्छांवर नियंत्रण मिळवायला शिकणे हे एक पौगंडावस्थेतील महत्त्वाचे विकासात्मक कार्य आहे. संभाव्य किंवा प्रत्यक्ष प्रेमसंबंध प्रस्थापित करण्यासाठीचा शोधसुद्धा या वयात सुरू होतो. स्त्री आणि पुरुषांमधे काही जैविक फरक असतात आणि त्यांचे सामाजिकिकरण देखील वेगवेगळ्या प्रकारे घडते, त्यामुळे पुरुष आणि स्त्रियाच्या लैंगिक आणि प्रेम संबंधांकडून असलेल्या अपेक्षा भिन्न असतात. या सर्वाचा सध्याच्या व भविष्यातील लैंगिक अनुभवांवर आणि लैंगिक समाधानावर परिणाम होऊ शकतो. या प्रवासात आपल्याला दोन्ही जोडीदारांना समाधान मिळेल असे लैंगिक संबंध आणि प्रेम प्राप्त होऊ शकते.

लैंगिकता का महत्त्वाची आहे? 

खाद्या व्यक्तीला कोण रोमँटिक वाटते किंवा कोणाविषयी आकर्षण वाटते यावर त्या व्यक्तीची लैंगिकता ठरते. अनेकांना असे वाटते की आपल्या लैंगिकतेला काही नाव मिळाले की लैंगिकतेविषयी असलेल्या आपल्या अडचणीतून बाहेर पडण्यासाठी त्याची मदत होईल. स्वतःच्या अनुभवांबद्दल बोलता येईल असे गट मिळण्यास देखील त्यामुळे मदत होऊ शकते.

एखादी व्यक्ती कोणाकडे आकर्षित होते किंवा कोणाकडे आकर्षित होत नाही यावर त्या व्यक्तीची लैंगिकता किंवा लैंगिक कल ठरतो. हे आकर्षण सामान्यतः लैंगिक किंवा रोमँटिक असते.

एखाद्या व्यक्तीची लैंगिक संबंध ठेवण्याची इच्छा म्हणजे लैंगिक आकर्षण होय. इतर लोकांशी लैंगिक संबंध ठेवण्याची इच्छा लैंगिक आकर्षणामुळे निर्माण होते. लैंगिक आकर्षणामध्ये शारीरिक आकर्षण आणि त्याचा आभाव अशा दोन्ही गोष्टींचा समावेश होतो.

लैंगिकता समजून घेताना लैंगिक आकर्षण आणि प्रेम या दोन्ही गोष्टी प्रत्येकवेळी एकत्र ध्यानात घेतल्या पाहिजेतच असे नाही.

अनेक लैंगिक कल असू शकतात. एखाद्याला स्वतःची एक किंवा अनेक प्रकारे लैंगिक ओळख पटली तरी त्यांची लैंगिकता कालांतराने बदलू शकते. असे घडणे ही अगदी साधारण बाब आहे - लैंगिकता प्रवाही , सतत बदलणारी असू शकते